Dossier: Stille getuigen van plagen

In 1918 had je de Spaanse griep. Een akelige virusinfectie, maar ja wat wisten we toen van virussen? Eigenlijk niks. Tientallen miljoenen mensen overleden eraan. In het gezin van mijn grootouders in Veere overleed een dochtertje, drie weken later mijn grootvader, en mijn grootmoeder bleef zwanger met nog drie jonge kinderen achter. Dat hakt erin. Nauwelijks voorzieningen, zo was dat vroeger. Gelukkig is dat tegenwoordig anders.

Ook de pest was een bekende plaag, veroorzaakt door bacteriën en overgebracht door vlooien van ratten. Zwarte ratten, wel te verstaan. Die waren ooit uit China en Zuidoost-Azië met mensen meegereisd, waarschijnlijk met schepen, en zo kwamen ze in het Midden-Oosten. De kruisvaarders gingen meestal niet te voet of te paard (voor de rijkeren), maar er werd scheepsruimte gehuurd in Venetië en Genua. Die zetten de bevrijders van het Heilige Land aan wal (de lokale bevolking zag dit anders) en namen toen waarschijnlijk zwarte ratten mee terug. Helemaal zeker is dit niet, maar dat scheepvaart en handel ermee te maken hadden, staat vast. Vanaf ongeveer die tijd kregen we in Europa de pest, de Zwarte Dood. In de veertiende eeuw stierf mogelijk een derde van de Europese bevolking, ergens tussen de 25 en 100 miljoen mensen.

Zwarte ratten zijn anders dan bruine ratten. Bruine ratten zijn dieren die aan het water leven, in kelders, in holen in de grond. Zwarte ratten zijn de scheepsratten; ze leven hoog en droog, op zolders, in pakhuizen en vooral in havensteden. Vanaf de achttiende eeuw nam het aantal zwarte ratten sterk af en aan het eind van de negentiende eeuw was het voorkomen in Nederland beperkt tot havensteden en in opslagplaatsen van graan. In Zeeland werd na 1965 geen zwarte rat meer gevonden. De Middelburgse arts J.C. de Man, die ook conservator van het Zeeuws Genootschap was, heeft aan het eind van de negentiende eeuw een paar Middelburgse exemplaren veiliggesteld en die staan nu keurig in het depot van het Zeeuws Museum. Ze herinneren aan scheepvaart, internationale handel en ziekten van ver weg.

En vandaag de dag? Er zijn weer volop zwarte ratten in ons land, in Zeeuws-Vlaanderen bijvoorbeeld, maar vooral in Oost-Brabant. Bij de intensieve veehouderij (bio-industrie) ligt daar zoveel opgeslagen en vermorst veevoer.
Het is een soort luilekkerland voor de zwarte rat. Heel veel mensen en dieren bij elkaar, er springt makkelijk wat over.

Gerard Heerebout