Dossier: Aardbeving

Allerzielen, 1755. In Vlissingen stoten de schepen die in het dok liggen opeens tegen elkaar.

Om half tien ‘s ochtends op zaterdag 1 november bevinden zich vele gelovigen in de kerk van Lissabon wanneer een enorme schok de gebouwen doet trillen. Een tweede schok, tien minuten later, laat de gebouwen instorten. Er ontstaan grote scheuren en gaten van wel meer dan vijf meter. De zee trekt zich terug om vervolgens met een enorme kracht en hoogte het land in te rollen. Tot drie keer toe. Schattingen spreken van 100.000 slachtoffers. De overblijfselen van kerken, huizen, pakhuizen en paleizen zijn te gevaarlijk om te betreden. De brand die volgt, maakt de ramp tot een hel. De aardbeving met aansluitend een vloedgolf is de hevigste die Europa ooit heeft getroffen en werd tot in Finland gevoeld.

Ook het stadspaleis stort in. De koninklijke familie blijft gespaard en vlucht naar het buitenpaleis in Belem. Nadat ook daar de schokken zich laten voelen, verblijft de familie in tenten. Een ornament van de balustrade van het paleis in Lissabon rolt weg en komt op de een of andere wijze in handen van meestersmid Johan Christian Schüchner uit Veere. Hoe dat precies is gegaan, blijft gissen. Veel Nederlandse kooplieden hadden pakhuizen in Lissabon en wellicht is de bal via die weg bij deze smid terechtgekomen. In 1777 schenkt hij de marmeren bal met plantmotieven aan het dan pas opgerichte Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. De bal is zo groot dat hij precies in een flinke mannenhand past.

De hoofdstad van Portugal ligt in puin na de beving. Europa is in beroering. Niet alleen letterlijk. Enkele decennia eerder had Leibniz het kwaad in de wereld, en daarmee natuurrampen zoals deze aardbeving, verzoend met God in zijn Theodicee in 1710. Hij rechtvaardigt daarin het bestaan van slechtheid. God heeft de best mogelijke wereld geschapen, de Almachtige moet zich aan de universele wet van oorzaak en gevolg houden. Daarin is een bepaalde mate van kwaad nodig om het goede te laten bestaan. Rampen zijn de onaangename neveneffecten van universele wetten die orde scheppen in de wereld. Velen, die aarzelend de nieuwe tijd van de Verlichting binnengaan, accepteren dit. Maar dan vindt een gebeurtenis als de ramp van 1755 plaats. Sommigen vallen van hun geloof, anderen twijfelen aan de rol van God hierin. Dit kan toch niet de best mogelijke wereld zijn? Veel Nederlandse gereformeerde predikanten stellen dat de verwoesting van Lissabon de voorbode is van de vernietiging van de roomse kerk.

Dichter en mede-oprichter van het Zeeuws Genootschap, Jean Guépin, lid van de Waalse kerk, stelde zich gematigd op. Hij was net als veel van de gereformeerde predikanten van mening dat heiligenverering zoals die in Lissabon plaatsvond weliswaar niet gewenst was, maar dat de inwoners van de Republiek zich zedelijk niet beter zouden moeten voelen dan de katholieken. Hij schreef een gedicht waarin medelijden met de slachtoffers de overhand heeft. 

Veronica Frenks