Dossier: Tijdsbepaling rond 1600 – een reiszonnewijzer van Paulus Reinman
De instrumentmaker Paulus Reinman (1557–1609) uit Neurenberg was gespecialiseerd in fraaie reiszonnewijzers. Want als je rond 1600 overdag de tijd wilde weten, dan was het handig om zo’n ‘zakhorloge’ bij je te hebben. De lokale zonnetijd kan op dit instrumentje worden afgelezen door de schaduw van een evenwijdig aan de aardas gespannen koordje af te lezen op een lijnenpatroon dat in een (halve) cirkel is gegraveerd. Het koordje (de gnomon of schaduwgever) kan onder verschillende hoeken worden ingesteld, afhankelijk van de breedtegraad waarop de waarnemer zich bevindt. De zakzonnewijzer is dus instelbaar, om precies te zijn op alle plaatsen tussen 37 en 55 graden noorderbreedte. In Europa komt dat neer op het gebied tussen het zuiden van Italië en het noorden van Duitsland. Voor het gemak van de gebruiker zijn voor een zestigtal Europese steden de breedtegraden op het instrumentje aangegeven.
Reinman was een succesvol producent, want van zijn zakzonnewijzers zijn er in collecties verspreid over de gehele wereld nog meer dan zeventig exemplaren bewaard gebleven: de een nog fraaier uitgevoerd dan de ander. Ze hebben allemaal min of meer dezelfde vorm: twee rechthoekige van ivoor gemaakte delen zijn scharnierend aan elkaar verbonden, waarbij de vier vlakken rijk gegraveerd zijn met technisch-instrumentele gegevens, versierd met renaissance-ornamentiek bestaande uit bloem- en diermotieven. Bij dit exemplaar is op een van de buitenkanten een jaarkalender gegraveerd, compleet met heiligenkalender. Dat is bijzonder, want van Reinman zijn slechts vier reiszonnewijzers met een dergelijke kalender bekend. Zou het instrument misschien voor een hoge geestelijke zijn vervaardigd? In het centrum van de jaarkalender zijn verder twee onafhankelijk van elkaar bewegende koperen draaischijven aangebracht, die samen een maanwijzer vormen. Daarmee kan de stand van de maan op een bepaalde datum en plaats worden berekend. Ook bevat het instrument tabellen waarmee de paasdatum kan worden bepaald. En zo is er meer, haast te veel om op te noemen. Maar gelukkig zijn alle functies uitvoerig beschreven en toegelicht in de publicatie door Schepman.
Reinmans reiszonnewijzers zijn tegenwoordig op de vrije markt bijzonder kostbaar. Een exemplaar in originele etui bracht in 2015 (in euro’s) maar liefst bijna drie ton op. Als boeiende getuigenis van de historische tijdmeetkunde is het instrumentje dus met recht iets om zuinig op te zijn.
Huib Zuidervaart
