Dossier: Judith van Berlecom

Er is weinig echt persoonlijks bekend uit het leven van Judith van Berlecom (Heusden 1653-1728 Lillo), toch kent haar leven een aantal opmerkelijke gebeurtenissen.

Haar familie is tijdens de jaren van de Opstand sociaal en financieel opgeklommen, van bakkers en brouwers tot burgemeesters van het vestingstadje Heusden. Judith wordt er in 1653 geboren als dochter van Daniel van Berlecom en Elisabeth Boom. Er lijkt geen sprake te zijn van grote welstand; wel is er de suggestie dat de familie, net als het stadje Heusden, in financiële neergang is geraakt. Wat een verklaring kan zijn dat de familie tegen het einde van de zeventiende eeuw de stad heeft verlaten.

In 1678 huwt Judith wel een goede partij: de vijftien jaar oudere Cornelis Paets met een lucratief ambt als ontvanger der convooien en licenten. Al na drie jaar huwelijk en met een zoontje van amper twee jaar oud blijft zij echter als weduwe achter. Een tweede huwelijk zal financieel onvermijdelijk zijn geweest. Na haar rouwjaar en nog wat maanden heeft zij kennis gekregen aan haar nieuwe echtgenoot, zij het ditmaal niet een patriciërszoon maar een militair: de vaandrig Johan Pottiers. Voor beiden is het hun tweede huwelijk en ook hij brengt een kind mee, een dochter Jacoba. Het gezin woont in het fort Lillo waar Pottiers, uiteindelijk kapitein, in langdurig garnizoen lijkt te blijven; er wordt een huis gekocht. En, wellicht niet toevallig, Judiths enige broer Joannes is er predikant en woont er eveneens met zijn gezin.

Eind jaren 1680 krijgt de familie Van Berlecom enige bekendheid. Judiths jongere zuster Anna van Berlecom, een gekende schoonheid van lengte, heeft zich in Heusden laten verleiden door een Engelse officier. De gevolgen zijn een tweeling en een illusie armer. Het schandaal moet enorm zijn geweest en, nog pijnlijker, voortdurend omdat Anna met de jongste zuster Maria naar London reist om aan het hof voor Stadhouder-Koning Willem III haar zaak te bepleiten. Dramatischer nog is dat een van de tweeling sterft. De zaak is aangehoord maar niet meer dan dat; de officier maakt carrière en Anna verdwijnt in de vergetelheid. Tien jaar later raakt Judiths eigen zoon in soortgelijke opspraak met een meisje, nu is de situatie omgedraaid en het komt voor de Haagse Krijgsraad. Ook hier komt de jonge vaandrig er genadig af. Judith zal aan de zijde van haar zoon hebben gestaan, gezien haar betrokkenheid bij de juridische bijstand.

Cornelis Paets, genoemd naar zijn vader, bleef in de militaire dienst en verkreeg in 1706 een kapiteinscommissie over een compagnie te voet, waarmee hij in 1707 naar het buitenland werd gestuurd. Het moet een Nederlandse missie zijn geweest in de Spaanse Successieoorlog, dat jaar in Spanje en Portugal. Nog voor het einde van 1707 ontving Judith het bericht dat haar zoon, haar enig kind, was gesneuveld. Rouw komt in vele vormen. Judith en Pottiers leggen daarop bij de Staten van Zeeland een opmerkelijk beredeneerde rekening neer, voor de duizend gulden die de opvoeding en legercommissies van hun nu jong gesneuvelde (stief)zoon hen had gekost.Het zou zomaar kunnen dat de eerdere amoreuze kwesties tot onderlinge onmin in de familie Van Berlecom hebben geleid. Judith maakt in 1711 met haar echtgenoot in Lillo een uitgebreid testament. Stiefdochter Jacoba Pottiers leeft nog, maar voor Judiths deel wordt uitgebreid beschreven hoe het zal vererven over de zusters, neven en nichten. In 1720 is het wel anders. In dat jaar is zij inmiddels weduwe Pottiers, haar stiefdochter is ook overleden en zelf is zij bijna zeventig jaar; hoewel ‘gesont staende en gaende, alsook bij haer volle verstand, sinnen en memorie’, aldus haar notaris. De hele waaier aan erfgenamen wordt drastisch gekort. Er blijven slechts twee erfgenamen over: haar jonge neef en nicht Daniel en Anna Elisabeth, de kinderen van haar broer, de al lang overleden predikant Van Berlecom. Het lijkt ondanks de ommedraai een eenvoudig testament met alle gebruikelijke elementen. Ware het niet voor de ferme bepaling die zij laat opnemen: ‘(…) met speciale uijtsluijtinge van haer testatrice’s susters of derselver kinderen decendenten, uijt sonderlinghe redenen haer daer toe moverende.’ Hier verraadt zich oud zeer. Tussen wie blijft onduidelijk, maar er zou een teken kunnen liggen in de handeling na het overlijden van haar zwager. Niet lang daarna neemt Judith haar jongste zuster Maria weer in gunst op in een volgend testament. Maria, die zelf ooit openlijk haar zuster Anna steunde, is nu zelf als predikantsweduwe in hoge (geld)nood geraakt.

Judith sterft in 1728, na nog tien jaar als weduwe in Lillo te hebben gewoond. Alle drukte om haar testament heeft een duidelijk emotioneel karakter, voor de waarde van de nalatenschap had zij het niet hoeven doen. Het gaat uiteindelijk om ongeveer vijfduizend gulden. De belangrijkste erfgenamen blijven de twee kinderen van haar broer.

Haar portret kan in deze jaren in verschillende handen zijn geweest, maar is uiteindelijk bij de neef Daniel van Berlecom terechtgekomen. Onder zijn nazaten is het portret van de tante altijd bewaard, tot aan de uiteindelijke verkoop van de portretten aan Polman Kruseman.

Of het portret van Judith van Berlecom ooit een pendant heeft gehad is onbekend, maar als er een is geweest lijkt Cornelis Paets de meest logische persoon. Hier zien we geen praktische (onder)officiersvrouw, maar een vrouw uit de welvarende regentenstand, wat het best past bij het profitabel ambt van haar eerste man - vooral als hij inderdaad tot de Hollandse regentenfamilie Paets behoort, zoals beweerd is. Het portret zal in de jaren 1670 zijn gemaakt, maar eerder richting 1680.

Jeroen-Martijn H. van Haart

Bronnen:
J.M.A.T.F. H. van Haart, Zeeuwse Elite (onderzoeks-database)
J.M.G. Leune, Lillo en Liefkenshoek. Repertorium van personen in en nabij deze Scheldeforten 1585-1786 (Capelle a/d IJssel 2021 (webversie)), diverse delen.
H.P. Berdenis van Berlekom, Ons Familie-Archief , Middelburg 1927