Dossier: Een fiets

Aan het eind van de negentiende eeuw verving de zogenaamde 'veiligheidsfiets' steeds vaker de voorloper, de velocipède met zijn grote hoge voorwiel en kleine achterwieltje. De nieuwe fiets met wielen van ongeveer gelijke grootte had nog trappers aan het voorwiel. Een voorbeeld daarvan is de vélocipède gemaakt in IJzendijke die het Genootschap bezit. Zodra er een driehoeksframe als basis komt, krijgt het vervoermiddel trappers in het midden. Die trappers draaiden in het begin nog mee op deze 'doortrapper', daarna komt de vrijloop als nieuwe vinding. Daarbij kan men al rijdend de trappers stilhouden. Rond 1910 heeft de Nederlandse fiets zijn huidige vorm waarbij de fietser rechtop zit. Er is dan inmiddels een markt voor tweedehandsfietsen. Van statussymbool voor de welgestelden is de fiets een nuttig gebruiksvoorwerp geworden, bereikbaar voor velen.
Door een aantal aanwijzingen in onderstaande tekst is het aannemelijk dat het verhaal net voor de Eerste Wereldoorlog speelt.

Mijn oudtante Janneke Rookus (Oostburg 1899-1985) maakte in haar jonge jaren deel uit van het toneelgezelschap van Cor Schijve in Oostburg, een gezelschap dat ook fervent deed aan voordrachten, van verheven tot boertig. Dit verhaal kreeg ik van haar halverwege de jaren zeventig, maar het is waarschijnlijk geschreven in het interbellum. De inhoud is een voorbeeld van het aloude succesnummer van het schriele mannetje met een dikke vrouw. Een klucht met handelingen en dialogen bedoeld om de toehoorders te laten lachen.
De tekst is overgeleverd in het dialect van West-Zeeuws-Vlaanderen dat in uitspraak grotendeels overeenkomt met het West-Vlaams. In de transcriptie wordt het voorbeeld gevolgd van hoogleraar orthopedagogiek Izaak Charel van Houte (Cadzand 1892-Amstelveen 1989). Daarbij geven de accents circonflexes (de 'dakjes') op de klinkers de uit de middeleeuwen stammende dubbelklanken aan. Deze worden fonetisch het dichtste benaderd door een snelle uitspraak van deze uiteenrafelingen: 
êê = ieje
ôô = oewe
De ao is rond en ligt achterin de mond. En vanzelfsprekend wordt zoals in veel dialecten de uitgang '-en' ingeslikt vanwege taaleconomie.

De fiets

Arjaon Tekhout was een klein maoger kèreltje, zo schriel dat ie achter een telefoonpaole kon wegkrup'n, mao lui was tie êêlemao nie, da moe je nie dienk'n. As tie over de wegt liep dan gieng'n zn bêêntjes zôô vlug as de pôôt'n van een kievit. Ie ree bie baos Klute mie de pèèrd'n en da moe gezeid wor'n, ie sjouwd'n net zôô ard as de bêêst'n zelf. Bie d'n baos stieng Arjaon dan ok in een goe blaodje en die zei ronduut: 'K'èn nog nôôit zô'n goeien knecht g'ad.'
Arjaon aod ok nog een oekje land van z'n eig'n, in as 't ie 's avens 't eet'n deu zn kele ao, dan nam tie de krouwer, de zikkel, de riek of de spao of welk stik gerêêdschap tie nôôdig ao in ie tippeld'n nao z'n metje land. Mao 't gebeurende 's zeumers wel 's dat ie mie de beste wil van de wèreld z'n werk nie kon bieouw'n. Dat ao je vooral at vee regende, in de vuulte as 't waore uut de grond bostte. Of in de tied van den oest, dan was ter zôô'n werk mie de pèèrd'n dat Arjaon amper tied ao om z'n neuze te snuut'n. Most dan z'n oekje land mao vervuul'n, zul je dienk'n. Nêê, wan Arjaon ao d'ook nog een vrouwe, die mocht er zien. Ze êêt'nde Pietje, mao da "tje" da kun je der eigentlik wel aflaot'n, wan zôô maoger en ielig as Arjaon was, zôô grôôt en dikke was z'n vrouwe. Afijn, om op de zaok terug te komm'n, as 't zôô raozend druk was dan schommeld'n Pietje as een vette ganze mie de krouwer nao 't land, in ze ieuw 't lapje grond zôô goed in zôô kwaod as 't gieng schôône.
'Doe je ook al an de slanke lijn', riepen d'èrrebeiers spottend as ze Pietje op d'r knieën deu de kluut'n zaog'n kruup'n mie zwêêtdruppeltjes op er voorôôfd as knikkers. In 't begin ao ze eur eigen kwaod gemaokt in z'ao nao Lein Knoppe teruggeropen: 'Kiek nao je n'eig'n wuuf, nuchter kalf, da liekt wè een gepluumd oender.' 
Maor een mens wen overal an in op 't leste dee ze net of ze niks ôôrende. Eêns op een stikêêt'n middag was Pietje d'r wel es op uut gewist om een paor reekjes te wiej'n, mao ze was a vroeg naor uus gekomm'n. 
'Dat is ondewerk voor een mens as ik', zei ze 's aovens, toen ze méé de buurvrouwe an een bakje koffie zat. ''t Werk zelf da zou nog wè gaon, mao 'k vin't vrêêselik dan'k zôô'n merakel ende moe lôôp'n, voo dan'k er zien. Drie kwartier in de gloeiende zonne lôôp'n, mee zôô'n zwaor lichaom as ik èn, glôôf me das gêên baontje. 'k En 't gevoel of m'n rik in brand staot, in ik maok'n m'n eig'n altied ongerust over m'n èrte.'
''k Zou as ik joe was mao tuus bluuv'n mie dat êête weer', zei buurvrouwe flemerig, 'voo dikke mens'n is 't een kwaoie zeumer. Daonet las ik nog in de krante dat d'r êên midd'n op straote in mekaore gezakt is, in 't zou me nie verwonder'n as joe dat ook nog es overkwam.' 
'Mens, ou op, je jaog me de kouwe koose op m'n lief', riep Pietje. 'Oe durf je zôô iets te zegg'n in m'n eigen uus, in de dokter zei lest nog da m'n loeng'n in m'n èrte van iezer zien.'
'Mao zôô èn 'k 't nie bedoeld. Mao om op 't gesprek terug te komm'n, 'k begrup'n nie da je gêên fiets neemt. Wa zou je daor een gemak van èn.'
'Een fiets', schrêêwd'nde Pietje zôô ard da ze d'r de snik van kreeg. 'Wil je me de nekke nog laot'n breek'n, 't is wa môôis.'
Arjaon keek van z'n krante op in ie schoot in de lach. 'M'n vrouwe op de fiets, 'k zien t'a gebeur'n. Dan lôôp 't êêle durp wel uut, in dan kunn'n me wè een fiets neem'n van gewaopend beton in mee spêêk'n as van een mallejan!'
'Ui ui', zei buurvrouwe, 'zôô moe je de zaok nie inzien. Kiek noe es nao Frans Buuk, die'n dikken rentenier op den oek van de Kolderweie, die ei ook nog lêêr'n fiets'n, in die is al in de zestig. In Jantje Mekke, die is pas tachentig gewor'n in die kart 't êêle durp nog deu op z'n driewieler. Nêê Pietje, gelôôf me gerust, binn'n een weeke èje gie lêêr'n fiets'n in dan za j' d'r spiet van èn da je d'r nie êêrder an begon'n ziet.'
'Noe 'k de zaok zôô bekiek'n gelôôf 'k waorachtig da je gliek eit', zei Pietje. ''k Zoun d'r vee genot van èn an 'k op zôôn diek kon riej'n. In d' êêrste plekke zou 'k zôô fris as 'n oentje in 't land komm'n, in dao kom nog bie dan 'k ook nog es een dagje nao m'n zuster nao Kezand kan gaon. Dao kom ik tegenwoordig ost nôôit mêê omdan 'k zôô teg'n die reize mie de tram opzien. Dan bin 'k altied vêêrtien daog'n van streke. Arjaon, mèrg'n gaon me saom'n es bie Gijs Slikbord kiek'n of 't ie nie een ouwe fiets te kôôp eit.'
'Mens, laot die gekeid uut je kop', riep Arjaon,' in wien moet er joe dan lêêr'n fiets'n?'
'Awel, das een môôi baontje voo joe', zei Pietje bedaord. ''t Is wel is goed voo je as je 's avonds nao de koffie es een paor rondjes moe kluts'n, dan vertèèr j'n eten beter.'
Arjoan liet van schrik z'n pupe vall'n.
'Ikke', schrêêwd'n die, 'ik joe lêêr'n fiets'n. An 'k die onderd kilo op m'n èrme lichaom krieg'n dan is Arjaon zôô plat as een dubbeltje. In da zeg ik vooruut, ik staon nie voo de stikk'n in.'

Arjaon kon ôôg of laoge sprieng'n, d'r most in d'r zou een fiets komm'n. In d'n ander'n aovond stieng'n ze saom'n bie Gijs Slikbord.
'Dat tref je', zei Gijs. 'k En juust een best karretje staon, 't is een verzwaord model, 't zit nog best in de lak, mao 'k zan der een ander zaol op moet'n zett'n voo joe vrouwe.'
'Da begruup ik', zei Arjaon niedig, 'zou je d'r gêên ouwe zurgstoel op zett'n.'
'Zôô erg ist nog niet', zei Gijs, mao 'k èn toevallig een zaol in de wienkel van een klein stôômfietsje in dat is precies of 't voo 't achterwerk van je vrouwe gemaokt is.'
Toen de fiets opgetuugd was zei Gijs: 'Moet er ook nog een elektrische lampe op?'
'Vanzelf', zei Pietje, 'ank soms is laote van Kezand komm'n dan kun je zôô'n dienk nie miss'n.'
Maor Arjaon zei kortweg: 'Gêên licht, dan is ze nôôit mee tuus. In 't is onnôôdig ook wan ze kan nog nie fiets'n ad de zonne ôôge an den emel staot, oe wou ze 't dan kunn'n ad 't doenker is? 't Is zôô a welletjes.'

Pietje liep zôô grôôs as een pauwe naost eur fiets in toen ze vlak bie uus waor'n zei ze: 'Ziezôô, Arjaon, noe gaon me 't mao gliek prombeer'n.'
'Zou'n me noe nie toe mèrg'naovond wacht'n', zei Arjaon, ik kan op 't ôôg'nblik niet zôô best uut de voet'n, wan vanmiddag eit de vos op m'n grôôte têên getrapt, 'k docht dat ie los in m'n schoen'n lag.'
'Praotjes om d'r af te komm'n', riep Pietje kwaod. 'Mèrg'n kan tie zwarte ruun wè op je 'n ander'n voet gaon staon in dan komt er niks mêê van. Elp m'n ier bie dat impje d'r maor op, geef me maor een douw in dan za je is wa zien!'
'Juust goed gezeid', schrêêwd'n Arjaon, 'dan za' je es wa zien', in ie knôôp'nde z'n jasje dicht, spoog in z'n and'n, zett'n z'n bêên'n schrap in greep de fiets van achter beet. Pietje zett'nde een turftrapper maot 44 op de pedaol'n, werk'nde eur buuk tuss'n 't stuur in 't zaol in, in zonder ongelukk'n kwam ze keurig op de fiets te zitt'n.
'Aie, aie, m'n duum m'n duum, verdraoid nog an toe', bruld'nde Arjaon inêês, in da was 't em nie kwaolik te neem'n, wan z'n duum zat tuss'n de krull'n van 't zaol in die wier vanzelf ost afgeneep'n toen grôôtje op de fiets gieng zitt'n. Pietje verschrok zôô vrêêselik, da ze vergat om 't impje vast te ouw'n. Ze sloor mie een gil van 't zaol af in kwam mie eur zitvlak in de macadam terecht. Da was Arjaon z'n geluk, wan noe kwam z'n duum wee vrie. Ie stakt 'm raozend van de piene in z'n mond in ie ao zôôvee mie z'n eigen te stell'n dat ie nie ôôr'nde da z'n vrouwe as een vet vèrk'n op de grond lag te gill'n.
Toen ie z'n duum uut z'n mond nam zag tie dat er 'n grôôte blauwe lienke over liep.
'Maogere kalfskop', loeid'nde Pietje, die eindelik mie grôôte moeite op de bêêne was gesukkeld.

Buure aot deu de gerdien'n alles gezien in ze kwam op een klutsje anlôôp'n. Ze sloeg et stof van Pietje d'r jurk af en ze zei: 'Mens, k'staon te trill'n op m'n bêên'n.'
''t Is m'n geluk dan'k toevallig vandaoge een dikk'n onderrok angetrokk'n èn', zei Pietje, 'anders ao t'r wel een alf voer van die smerige puntige keislag in m'n vleis gezeet'n. 'k Dienk'n dan 'k mèrg'n zôô blauw zien as de lucht', in ze wreef op de plekke wao ze mee op d'arte wegt was terechtgekomm'n.
Arjaon was in de tussentied even in uus gegaon in ie oad een rêêp katoen van een ouwe kuss'nslope om z'n duum gewonn'n.
'Ei je noe nog zinne om een rondje te fietsen', zei 't ie spottend teg'n z'n vrouwe.
In da trok grôôtje eur eig'n zôô an da ze daolik riep: 'Je docht er zeker vanaf te zien, nêê mannetje, da toen me nog es luchtigjes over.'

Afijn, Pietje klom weer op de fiets in Arjaon keek noe goed uut z'n dopp'n. Ie aod al z'n kracht'n nôôdig om de fiets op gank te krieg'n, mao toen ie 't gevèèrte êênmaol op de weg ao, toen viel 't werkelik noga mee. Pietje garreld'n vrêêselik van lienks nao rechts in dan riep Arjaon uut of erom, net of 't ie an de liene zat.
'Vint, ouw je grôôte mond', riep z'n vrouwe, 'je bin nie mee die ouwe knoll'n van baos Kluute op pad. Ik weet'n ook wè dan 'k nie an de kant moet'n zien, mao dien beroerd'n fiets wil nie zôô as an ik will'n.'
Toen ze op 't ènde van de wegt waor'n, ielp Arjaon Pietje weer op de begaone grond in ie stieng te hijgen as een ond onder een karre.
''k Steek'n in d'ondsdaog'n liever 'n voer hooi op dan joe lêêr'n fiets'n', zei 't ie, in ie vegende mee z'n rôôien zaddoek 't zwêêt van z'n gezicht.
'Mao 't is gêên wonder dan ik zôô dôôdop zien wan je trap nie op de pedaol'n. Je doe niks as friewiel'n.'
'Da kom nog wè, 'k kan't nie al gliek', zei Pietje.
'Laot'n me hûnter op d'n diek gaon riej'n', zei Arjaon. 'Al die nieuwsgierige wuuv'n ier in de wegt zitt'n achter de gerdientjes te loeren. 'k Wil ier nie langer te kiek staon as 'n spulleman op de kermesse.'

Arjaon in Pietje trokk'n nao d'n diek en a gauw zat Pietje wee op 'r trapmesiene. Mao of 't noe kwam omda ze bange was da ze van die steil'n diek zou rieën, of omdat de wegt dao nie zôô brêêd was, 'k weet'n 't nie, mao 't gieng nie mêê zôô goed. Geregeld zat de fiets an de kant wao 't er een doornaoge stieng, in Arjaon kon 't zaokje mao nie 't midd'n op de wegt krieg'n.
'Draoit dan toch je stuur nao die kant', schrêêw'nde Arjaon buut'n asem, in niedig gaf 't ie een snok an 't stuur. Mao o wee, da kwam verkêêrd uut.
De fiets maok'nde een raor'n draoi in mie een schok vloog Pietje in de doornaoge in ze bleef 't er as een stik wasgoed opang'n.
'Elpe', riep ze', 'aie aie èlp èlp.'
Arjaon was t'r gauwe bie in ie trok z'n vrouwe an eur bêên'n uut de doorns, mao ze zat an eur gezicht in eur èrms vul krauw'n.
'Maogere sprienkaone, da dee je d'r om', riep Pietje. 'Je gaf expres een snok an 't stuur. 't Is vrêêselik, overa bin ik deu die aokelige doorns gestook'n, 'k bin net zôôn prikplanke.'
''t Is j'n eig'n schuld', zei Arjaon, 'k menn'n nog liever de wilde pèerd'n van Jan Peule as joe lêêr'n fiets'n. Je zit at maor an d'n lienks'n kant van de wegt. Da moe je mao doen a je nao je zuster in Kezand gaot, dan rieën d'auto's je zôô in de soepe.'
'An die kant moen'k nie zien', riep grôôtje', dan vlieg ik d'n diek af in dan is Pietje voo de slôôte. Me doen nog een rondje in dan stopp'n me d'r mee.'

Arjaon docht da z'n vrouwe d'r noe toch wè genoeg van ao, mao gêê wao. Z'n toenge ieng op z'n veste in noe most ie nog een rondje. Affijn, 't was noe êênmaol zôô, 't spul begon opnieuw in waorachtig Pietje bleef 't midd'n op de wegt rieën. Ze was noe even bange voo de doorns as voo de steilen kant van den diek. 
Een èndje vèd'r was 't er een april in Pietje riep: 'Laot'n me dao mao kêê gaon rieën. Da gaot uut z'n eig'n in dan wor je nie zôô moeg.'
'Zie noe voorzichtig', zei Arjaon, mao 't was a te laote. Pietje aod 't stuur a gedraoid. Joenge, joenge, wa gieng dat ard. Arjaon kon 't op 't leste nie mêêr bieouw'n in ie most loslaot'n. Ie duuk'lden over z'n kop in de goskant in Pietje schoot mie een vaort as van een stôômfiets allêêne den steil'n april af.
'Das dôôd', schrêêwd'n Arjaon, toen 't ie wee op de bêêne was in zag da z'n vrouwe as 'n piele uut 'n booge nao beneej'n vloog.
Maor inêêns was 't of z'n èrte stille bleef staon. Dao kwam van d'andere kant Frans Buuk, de rentenier, antrapp'n.
'Opzieje, opzieje', gild'nde Pietje die 't gevaor an zag komm'n. Frans was een dagje naor een vrind van 'm gewist, die ao'd 'n grôôt of buut'n 't durp, in voo d'aordigeid ao Frans 'n zakje ganzeiers meegekreeg'n. Dat ao ie in z'n lienkerand juust toen a 't ie diepe in gedacht'n  tegen d'n april  op kwam fiets'n.
'Opzieje, opzieje', riep Pietje nog es, in 't was of die beroerde fiets behekst was, die wou nie lienks of nie rechts, nêê da smerige dienk wou mao nao êên kant, 'twel recht op Frans an. Pietje raok'nde de kluts kwiet. Ze liet 'r stuur los, stak 'r èrms in d' ôôgte in gild'n as een gek in mêê ôôg'n as 'n dulle koe. Toen keek Frans eindlik op, mao ... 't was te laote.
Arjaon ôôrd'nde een klap of t'r twêê locomotiev'n op mekaore vloog'n. Gegil in gekerm, in dao tuss'ndeu een paor artige woordjes van Frans. Arjaon dee z'n ôôg'n dicht in toen tie wee keek zat Pietje plat op eur gat tuss'n wa spêêk'n in stang'n. In Frans zat tot onder z'n èrms in de slôôte. Arjaon liep as 'n aos d'r nao toe in trok z'n vrouwe uut de ravaoge in 't gos. Frans kroop allêêne op de kant, nog raozend as 'n dulle stier. 't Was mie recht een ruïne. In toen ad Arjaon zag da z'n vrouwe d'r taomelik goed afgekomm'n was, schoot ie zonder a 't ie 't wou in de lach. Bie Frans liep de gelen eierstruuf over z'n dikke kaok'n in zôô tuss'n z'n boord. Z'n zonnebril ieng mie êên pôôt an z'n lienkerôôre in op z'n witte vestje zat een grôôte dodde êêndekroos. De rest was modder, stienkende zwarte modder. An êên van de pedaol'n van Frans z'n fiets wapperd'n een lichtblauw rêêpje van Pietje eur nieuwe onderkeus in an Pietje eur gouwe brosje was de grôôte witte lefdoek van Frans bluuv'n ang'n.
In vèd'r zag Arjaon niks as kromme spêêk'n, verbog'n stang'n, gescheurde kittingkass'n in verdraoide wiel'n.
'Neem me nie kwaolik, menêêr', zei Arjaon teg'n Frans', 't was maor een ongelukje, m'n aon 't er echt wao nie om gedaon.'
'Dat moest er nog bijkomen ook', riep Frans, die grôôs praot'nde omdat ie uut de stad kwam. 't Is een schandaal, dat zeg ik, mijn fiets naar de maan, mijn kostuum bedorven, mijn eieren stuk, 't is meer dan erg.'
Frans smeet een andvul kroos uut z'n nek op de grond in gôôiende de kapotte sigaor'n uut z'n koker. Toen aold'n die z'n natte zaddoek uut z'n broekzak in voog 't eierstruuf van z'n gezicht.
'Maar je zult het betalen', riep de rentenier, 'je zult alles betalen, begrepen! Ik reed aan de rechterkant toen die olifant tegen me aan botste, dus ik heb geen schuld.'
'Da zoek'n me mèrg'n wel uut', zei Arjaon. 'Kom Pietje, me gaon naor uus.'
Pietje ao niks gezeid. Ze kerm'nde in zucht'nde van de piene, wan op vee plekk'n was 't behang d'r af. Vooral klaog'nde ze over d'r zieje, dao was een blein van eur kersjet in bluuv'n steek'n, zei d'èrme ziele. 
Arjaon ielp z'n vrouwe overènde in gôôiende de stikk'n van de fiets'n an de kant.
'Brieng dat ouw spul mao op de karre nao de vuulput', zei Pietje in toen strompeld'n ze mie eur zwaore lichaom gesteund deur Arjaon naor uus.
Frans Buuk sturende een joeng'n die op de fiets verbie kwam om 'n auto nao 't durp, wan die wou nie voo schande onder de mens'n komm'n.

Toen Pietje tuuskwam most ze direkt in bed, d'r zenuw'n waor'n voo minstens drie week'n in de warre. Zodrao ze maor even sliep drôôm'nde ze da Frans Buuk op de fiets op eur af kwam, in dan maok'nde ze 't êêle spektakel opnieuw deu.
Arjaon plakk'nde een êêleboel pleisters op de schramm'n in op de plekk'n in ie zei: 'J'ei vee weg van een vulgeplakten rentekaorte.'
Mao Pietje kon 't er nie mee lach'n in ze is nôôit naor eur zuster in Kezand gefietst. Ze ao 't er voorgoed genoeg van.

Marianne Gossije